PARALEL, ENLEM VE PARALELLERİN ÖZELLİKLERİ
Bu dersimizde paraleller nedir, paralellerin özellikleri kısaca, paralellerin özellikleri maddeler halinde, enlemlerin özellikleri, paraleller konu anlatımı, paralel ile ilgili ders notları gibi konuları ele alacağız.
PARALEL (ENLEM)
Ekvator’a paralel olarak çizildiği varsayılan hayali çemberlere paralel denir.
Paralel çemberlerinin, Başlangıç paraleline (Ekvator) olan uzaklığının açı
cinsinden değerine ise enlem denir.
Enlem ve paralel birbirlerinin yerine kullanılırlar.
Paralellerin Özellikleri
1.
Ekvator’un 90 kuzeyinde, 90 da güneyinde olmak üzere, toplam 180 paralel
bulunur.
2.
Başlangıç paraleli Ekvator’dur.
3.
En büyük paralel dairesi Ekvator’dur.
4.
Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe paralellerin boyları kısalır. Buna
karşılık paralel numaraları büyür.
5.
İki paralel arası uzaklığa bir enlem derecesi denir. Matematik konumu daha
ayrıntılı olarak belirleyebilmek için, her paralel dairesi 60 dakikaya, her
dakika 60 saniyeye bölünmüştür.
6.
90° paralelleri nokta halindedir.
7.
Paraleller birbirleriyle kesişmezler, birleşmezler.
8.
Paraleller doğu - batı doğrultusunda uzanırlar.
9.
Ekvator ile dönenceler arasında kalan enlemlere alçak enlemler, dönenceler ile
kutup daireleri arasında kalan enlemlere orta enlemler, kutup daireleri ile
kutup noktaları arasında kalan enlemlere de yüksek
enlemler denir.
10. Ardışık iki paralel arası uzaklık yaklaşık olarak 111 km dir. Bu
uzaklıktan yararlanarak kuzey güney doğrultusunda ve aynı meridyen üzerinde
bulunan iki nokta arasındaki uzunluk hesaplanabilir.
Paraleller arası uzunluk işlemlerinde şu yol takip edilir:
Aralarında uzaklığı sorulan noktalar arasındaki enlem farkı bulunur. İstenilen
merkezlerin her ikisi de aynı yarım kürede ise, numarası büyük paralelden küçük
paralel çıkarılır. Farklı yarım küredeler ise paraleller toplanır.
Bulunan paralel farkı sabit uzaklık olan 111 ile çarpılır.
Örnek:Aynı
meridyen üzerinde bulunan X ve Y noktaları arasındaki uzaklık 6438 km’dir.
X
noktası Ekvator üzerinde olduğuna göre, Y noktası hangi paralel dairesi üzerinde
yer alır.
a)
26 b) 32 c) 44 d)58 e) 65
Çözüm:
Y’nin hangi paralel üzerinde olduğunu bulmak için 6438 km’lik uzaklık 111 km’ye
bölünür (6438:111) ve 58˚ bulunur.
EKVATOR
Ekvator, dünyayı iki eşit parçaya ayırdığı kabul edilen çizgiye denir. Başka
deyişle Kuzey ve Güney kutup noktalarına eşit uzaklıkta olan noktaların
birleştirilmesiyle elde edilen çizgidir.
Ekvator’un Özellikleri
-
En uzun paralel dairedir.
-
Paralel dairelerin başlangıcıdır. (0˚ Paraleli dünyayı kuzey ve güney olmak
üzere iki yarı küreye ayırır.)(turkeyarena.com)
-
Güneş ışınlarını 21 Mart ve 23 Eylül’de dik alır.
-
Çizgisel hızın en fazla, yerçekiminin en az olduğu yerdir.
-
Üzerinde gece ve gündüz süreleri her zaman eşittir.
ENLEM
Yeryüzündeki herhangi bir noktanın ekvator’a uzaklığının merkezdeki açı
cinsinden değerine enlem denir.
Ekvator’a yakın (0˚ - 30˚ enlemleri arası) enlemlere alçak enlemler, kutuplara
yakın enlemlere de (60˚ - 90˚ enlemleri arası) yüksek enlemler denir. 30˚ - 60˚
enlemleri arasına ise, orta enlemler denir.
Enlemin Etkileri
Dünya’nın dönüş hızı (çizgisel hız) enlemlere bağlı olarak değişir. Kutuplara
gidildikçe dönüş hızı azalır.
Atmosferin kalınlığı enleme göre değişir.
Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe yerçekimi artar.
Gece-gündüzlerin uzama ve kısalma süreleri enlemlere göre değişir. Kutuplara
yakın enlemlerde gündüz ve geceler daha çok uzayıp kısalır. Aynı enlem
üzerindeki bütün noktalarda gündüz süreleri her zaman birbirine eşittir.
Enlemleri aynı olan bütün noktalar Ekvator’a eşit uzalkıltadır.
Güneş ışınlarının düşme açısı, sıcaklıkler ve iklim özellikleri enlemlere göre
değişir.
Buna bağlı olarak,
Bitki örtüsü
Tarım ürünleri
Toprak yapısı
Hayvan türleri
Akarsu rejimleri
Buzul alt sınırı ile orman, tarım ve yerleşme üst sınırları enleme göre değişir.
Yerleşme özellikleri ve yaşam biçimleri enlemlere göre değişir.
Sıcaklık, ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe azalır.
Kuzey Yarımküre’de güneyden, Güney Yarımküre’de ise kuzeyden esen rüzgarlar
sıcaklığı artırır.
Deniz ve okyanusların sıcakluk ve tuzluluğu kutuplara gidildikçe azalır.
Cisimlerin gölge uzunluğu kutuplara gidildikçe artar.
Örnek:
Kırkıncı paralel üzerindeki bir noktanın hangi yarımkürede yer aldığı
aşağıdakilerin hangisine bakılarak saptanamaz?
Gece-gündüz süresinin eşit olduğu güne
Gündüz süresinin uzamaya başladığı güne
Gölge boyunun en kısa olduğu aya
Sıcaklık ortalamasının en düşük olduğu aya
Cisimlerin öğle saatindeki gölgesinin yönüne
Çözüm:
Gece-gündüz eşitliği yaşanan günler bütün merkezler için aynıdır (21 Mart ve 23
Eylül).
Buna göre, paralellere göre farklılık göstermeyen bir özelliğe bakılarak hangi
yarımkürede olduğu bulunamaz.
Doğru Seçenek A
Enlemin etkileri Dünya’nın şeklinin yuvarlak olmasından kaynaklanır. Bu nedenle
üniversite sınav sorularında “enlem” cevabı verilmesi gerekirken, “Yer’in şekli”
cevabının verilmesi sizleri yanıltmamalıdır.
MERİDYEN (BOYLAM)
Bir kutuptan diğer kutba ulaşan, paralelleri dik açıyla kesen hayali yarım
çemberlere meridyen denir.
Meridyenlerin, Başlangıç meridyenine (Greenwich) olan uzaklığının açı cinsinden
değerine ise boylam denir.
Meridyen ve boylam birbirlerinin yerine kullanılırlar
Meridyenlerin Özellikleri
1.
Başlangıç meridyeninin 180 doğusunda, 180 de batısında olmak üzere, toplam 360
meridyen vardır.
2.
Başlangıç meridyeni İngiltere’nin başkentindeki Greenwich istasyonundan geçen
meridyendir.
3.
İki meridyen arası uzaklığa bir boylam derecesi denir. Koordinatlarla bir yeri
daha iyi belirleyebilmek için, her meridyen derecesi 60 dakikaya, her dakika 60
saniyeye bölünmüştür.
4.
Ekvator üzerinde iki meridyen arası uzaklık 111 km dir. Kutuplara doğru
gidildikçe bu uzaklık azalır. Türkiye üzerinde ise iki meridyen arası uzaklık,
yaklaşık olarak 85 - 86 km dir.
5.
Bütün meridyenlerin boyları birbirine eşittir.
6.
Aynı meridyen üzerinde bulunan bütün noktaların (Güneş karşısından aynı anda
geçtiklerinden) yerel saatleri aynıdır.
7.
Meridyen dereceleri Greenwich’ten doğuya ve batıya gidildikçe büyür.
8.
Meridyenler kuzey - güney doğrultusunda uzanır.
9.
Bütün meridyenler kutuplarda birleşirler.
10. Meridyenler bir paralel boyunca birbirlerinden eşit uzaklıkta bulunurlar.
11. Ardışık iki meridyen arasındaki yerel saat farkı 4 dakikadır.
Örnek:
Dünya üzerinde olduğu varsayılan 360 meridyen yayı, başlangıç meridyeninden
başlayarak 180’i doğuda, 180’i batıda olmak üzere ayrılmış, 180˚ meridyeni aynı
zamanda tarih değiştirme çizgisi olarak kabul edilmiştir.
Yalnızca bu bilgilere dayanarak yerel saati başlangıç meridyeninden 50 dakika
ileri olan bir nokta için;
1.
Dünya’nın bu noktadaki dönüş hızı
2.
Ekvator’a olan uzaklığı
3.
Tarih değiştirme çizgisine göre zaman farkı
4.
Başlangıç meridyenine olan uzaklığı
5.
Bilgilerinden hangilerine ulaşılabilir?(2001)
Çözüm:
Yerel saati başlangıç meridyeninden 50 dk ileri olan yer (50:4’ten) 12˚30’ doğu
meridyeni üzerindedir.
Sadece meridyen derecesi bilinen bir yerin çizgisel hızı, Ekvator’a uzaklığı ve
başlangıç meridyenine uzaklığı bilinemez.turkeyarena.com Çünkü bunları tesbit
edebilmek için o yerin enlem derecesi bilinmelidir.
O
halde, meridyenden faydalanılarak bir yerin sadece tarih değiştirme çizgisiyle
arasındaki zaman farkı tesbit edilebilir.
Doğru Seçenek Yalnız III
BOYLAM
Bir noktanın başlangıç meridyenine uzaklığının merkezdeki açı cinsinden değerine
boylam denir.
Boylamın Etkileri
Boylamın sadece zaman kavramına (yerel saatlere) etkisi vardır. Başka deyişle
boylamları aynı olan noktaların yerel saatleri de her zaman aynı olur.
Yeryüzündeki harhangi bir noktanın derece, dakika ve saniye cinsinden enlem ve
boylamla belirlenmesi mümkündür. Ancak yeryüzündeki tüm noktalardan paralel ve
meridyenler geçmez. Paralellerle enlemler, meridyenlerle de boylamlar arasındaki
fark esas itibariyle bununla ilgilidir.
Diğer Coğrafya Notları, Testleri ve Videoları için Tıklayınız