ANLAMCA KAYNAŞMIŞ BİRLEŞİK FİİLLER, EYLEMLER, ÖZELLİKLERİ KONU ANLATIMI
Bu dersimizde ANLAMCA KAYNAŞMIŞ BİRLEŞİK FİİLLER, EYLEMLER, ÖZELLİKLERİ KONU ANLATIMI, BİRLEŞİK FİİLLER, EYLEMLER, ÖZELLİKLERİ, BİRLEŞİK FİİLLER KONU ANLATIMI gibi konuları ele alacağız.
Anlamca kaynaşmış
bileşik fiiller, bir araya gelen ad ve eylemden kimi zaman birinin kimi zamanda
her ikisinin gerçek anlamlarından uzaklaşarak anlamca kaynaşmasıyla oluşan
bileşik eylemlerdir.
Anlamca kaynaşmış
bileşik eylemler,
şu yollarla oluşabilir:
-Bir eylemin,
eylemsi ya da yardımcı eylemle birleşmesiyle meydana gelebilirler.
Çoğu mecaz anlamlıdır.
Deyimler anlamca kaynaşmış
birleşik fiillerdir.
Örnek:
Göresi gel(mek)
Ağlayacağı tut(mak)
Bu bileşik eylemde, ikinci sözcük (eylem) gerçek anlamından uzaklaşmıştır.
Bilmezlikten gel(mek)
.
Bitirmiş ol(mak)
-Ad soylu
sözcüklerle bir eylemin birleşmesinden meydana gelebilirler.
Örnek:
Hasta
düş(mek) Bu bileşik eylemlerde, ad soylu sözcükler
Acı
çek(mek) gerçek anlamını korurken, eylemler
Nasihat ver(mek)
gerçek anlamından uzaklaşır.
Yalan at(mak)
-Hem ad hem de
eylemin gerçek anlamından uzaklaşarak bir deyim grubu oluşturmasından meydan
gelen birleşik eylemler.
Örnek:
Abayı yak(mak)
Çam devir(mek)
Başı göğe er(mek)
Kaşıkla yedirip
sapıyla göz çıkar(mak)
UYARI: Ad eylemin gerçek anlamını yitirdiği ancak deyim
oluşturmayan ve bitişik yazılan birleşik eylemler de vardır.
Örnek:
Varsay(mak)
Vazgeç(mek)
Elver(mek)
Öngör(mek)
-Cümlenin
öğelerine ayrılmasında birleşik eylemler bir bütün (bilgi yelpazesi.net) olarak ele alınmalı, aynı öğeyi oluşturduklarına
dikkat edilmeli, bölünmemelidir.
Örnek:
B u k o n u d a
b u r n u n d a n k ı l a l d ı r m ı y o r. (yanlış)
Dolaylı Tümleç Nesne Yüklem
B u k o n u d a
b u r n u n d a n k ı l a l d ı r m ı y o r. (Doğru)
Yüklem
Karışık Örnekler:
“Şunları bir daha gözden geçir.”
“Onun üçerine iki kişi söz aldı.”
“Bugün hasta düştü, hiç de iyi
görünmüyor.”
“Tüm canlılar dile gelmişti
sanki.”
“Burada geçen yıl meydana gelen
olayda, iki kişi ölmüştü.”
“Bu davranışı, onu herkesin
gözünden düşürdü.”
“Kebapları görünce ağzının suyu
akıyordu.”
* Burun kıvırmak, diş bilemek, kafa
ütülemek, göze girmek, gözden düşmek, kalp kırmak, burun kıvırmak, saman
altından su yürütmek, bin dereden su getirmek, yüreği ağzına gelmek”
* hasta düşmek, yorgun düşmek, çaptan
düşmek, gözden düşmek...
* hakkından gelmek, göz boyamak, yola
gelmek... Bazı durumlarda ikiden fazla sözcüğün öbekleşmesi de görülür:
* süt dökmüş kediye dönmek
* etekleri zil çalmak Bunlar,
genellikle anlamla ilgili sorularda karşımıza çıkmaktadır.
* ağız yokla-, ağzı kulaklarına var-,
ağzına bak-, ağzından baklayı çıkar-, ağır bas-, baş kaldır-, boyun eğ-,
boğazına kadar bat-, boş atıp dolu tut-, çile çek-, deveye hendek atlat-, elini
eteğini çek-, etekleri zil çal-, göz at-, göze gel-, gözden düş-, gözden kaç-,
hasta düş-, iğneyle kuyu kaz-, korkudan altına et-, kulak kesil-, kulağına
çalın-, saman altından su yürüt-, pabucu dama atıl-, sevinçten göbek at-, taşı
gediğine koy-, baltayı taşa vur-, yüz bul-.
BİRLEŞİK FİİLLER, BİRLEŞİK EYLEMLER ÖZET ANLATIM
En az iki sözcüğün, birleşerek veya
öbekleşerek oluşturduğu eylemlerdir. Birleşik eylemler farklı yöntemlerle
oluşturulabilir.
İki ya da daha fazla kelimenin bir
araya gelerek oluşturdukları fiillerdir.
Üç Yolla Yapılır:
A. YARDIMCI FİİLLERLE YAPILAN BİRLEŞİK FİİLLER:
"Etmek, eylemek, olmak ve kılmak"
yardımcı fiilleri ad soylu bir sözcükle bir eylemi birlikte ifade edecek şekilde
öbekleşir, birleşik fiil oluşturur.
Bir yardımcı fiille ondan önce gelen
isim soylu bir sözcükten oluşur. Yardımcı fiil olarak “etmek, olmak, eylemek,
kılmak” gibi fiiller kullanılır.
Örnekler:
Etmek Yardımcı Fiili İle:
“Bu olay beni çok tedirgin etti.”
“Gelmeden önce mutlaka telefon
ederdi.”
“Akşamki yemek beni rahatsız etti.”
“Her şey yoluna girer, biraz sabret.”
cümlelerinde altı çizili sözler
bileşik fiildir. Bu fiillerde daha çok isim görevindeki sözcüğün anlamı
hakimdir.
Uyarı:
“Etmek” yardımcı eylemi bazı
cümlelerde kendi anlamında da kullanılabilir.
“Bu ev söylendiği kadar etmez.”
cümlesinde “etmek” eylemi “değer,
tutar” anlamında kullanılmıştır.
Uyarı:
Bazen “etmek” yardımcı fiiliyle isim
arasına başka sözcükler girebilir.
“Çok ağır işler yüklendi sırtına, ama
şikayet bile etmedi adam.”
Uyarı:
Bu tür fiillerde isim soylu sözcük
çoğu zaman çekim eki alamaz. Ancak bazen istisnalar görülebilir.
“Hele bir dediğini yapma, sana ne
işler eder görürsün.” cümlesinde “işler” sözcüğü çoğul eki almıştır.
Olmak Yardımcı Fiili İle:
“Adam birden ortalıktan yok oldu.”
“Soğukta uzun süre kalınca hasta
olmuş.”
“Konuşmacının sözlerine herkes mest
oldu.”
“Bu küçük odaya iki gündür
hapsolduk sanki.”
cümlelerinde altı çizili eylemler
bileşik eylemdir.
Uyarı:
“Kardeşim bu yıl doktor olacak.”
cümlesinde “olmak” eylemi meslek
bildirmiş. Bu tür kullanımlarda da bileşik fiil yapmıştır.
Uyarı:
“Olmak” fiilinin bileşik eylem yapıp
yapmadığını anlamak için onu kendinden önceki sözcükle kullanabiliriz. Örneğin
“doktor olmak” anlamlı bir fiildir de “daldığım olmak” anlamlı değildir.
Uyarı:
Bunların dışında kullanılan “eylemek,
kılmak” gibi yardımcı eylemler günümüzde yerlerini “etmek” eylemine
bırakmışlardır.
Seyreyledim eşkal-i hayatı
Ben havz-ı hayalin sularında
dizelerinde altı çizili eylem
“eylemek” yardımcı eylemiyle yapılan bir bileşik eylemdir.
“Sözü etkili kılmak için
sözcükleri iyi seçmek gerekir.”
cümlesindeki “etkili” sözcüğü de “kılmak”
yardımcı eylemiyle yapılmıştır.
Uyarı:
“Olmak, etmek” yardımcı eylemi kendi
anlamında da kullanılabilir.
"etmek" ve "olmak" sözcükleri tek
başlarına bir anlam kazanmışlarsa yardımcı eylem değil eylemdir; bunlardan
önceki sözcük farklı bir öğedir veya bir öğenin parçasıdır.
* Bu yıl meyveler erken oldu.
("oldu", tek basma eylemdir; "olgunlaşmak" anlamındadır.)
* Sizce bizim bu ev kaç para eder?
("eder"; "tutar", "satılır" gibi anlamlar taşımaktadır.)
* Birkaç dakika sonra orada olurum,
("olurum"; "bulunurum", "ulaşabilirim" gibi anlamlar taşımaktadır.)
* Evlendikten yedi yıl sonra çocukları
oldu. ("oldu"; "dünyaya gelmek", "doğmak" gibi anlamlar taşımaktadır.)
“Benim de bazen hayallere daldığım
olmuştur.”
Diğer Örnekler:
* Sizin görüşlerinizi kabul
etmiyorlar.
* Teşekkür ederim, diyerek
yanımızdan ayrıldı.
* Tanıştığımıza memnun oldum,
yine görüşelim.
* Bizleri mutlu kıldınız.
Uyarı:
Yardımcı eylemlerin kendilerinden
önceki adlarla yazılmaları için ad soylu sözcükte ya ses düşmesi ya da ses
(bilgi yelpazesi.net) türemesi olmalıdır:
* Çıktım, seyreyledim
Frengistan'ı illeri var bizim ile benzemez. (seyir eyledim)
* Zannedersem, geçen yıl fark
etmiştim yalnız kaldığımı. (zan edersem)
* Kadıncağızın hayatı zehrolmuştu
oğlunun yüzünden. (zehir olmuştu)
B. KURALLI BİRLEŞİK FİİLLER:
Belli bazı fiillerin başka fiillerle,
bir ara yardımcı ünlünün de yardımıyla birleşmesi yoluyla oluşurlar, (fiil + ara
ses + fiil)
En önemli özellikleri
bitişik yazılmalarıdır. Belli bazı anlamları
ifade ederler.
Bunlar belli kurallara göre yapılan ve
her birinin özel bir adla karşılandığı fiillerdir.
Yardımcı eylemden önce bir fiil
unsurunun getirilmesiyle yapılır.
Dört Grupta İncelenir:
1. Sürerlik (Süreklilik) Birleşik Fiilleri: "-edurmak, -ekalmak,
-egelmek" eylemleri getirilerek yapılır. Eylemin gerçekleşmesindeki sürekliliği
ifade ederler.
Örnekler:
* Siz şu yazıyı iceleyedurun
biraz sonra ben de size katılırım.
* O giderken arabanın ardından
bakakaldık. (Olumsuz kullanımları yoktur.) Bakakaldık.
“Kavga edenlerin haline bakakaldı.”
“Sen olayı düşünedur, ben şu
yazıyı müdüre verip geleyim.”
“Asırlar öncesinden süregelen
bu adetleri bırakmak kolay değil.”
2. Tezlik Fiili:
"-ivermek" fiiliyle yapılır. Eylemin çabucak, kısa zamanda; bazen de umulmadık
zamanda aniden gerçekleşiverdiğini ifade eder.
Örnekler:
* Bardak elimden düşüverdi.
* Adamcağız bayılıvermesin mi?
“O kadar soruyu bir saatte
çözüverdi.”
“Şu paketleri üçüncü kata çıkarıver.”
Uyarı:
Olumsuz kullanımlarında önem vermeme,
oralı olmama, vazgeçme gibi anlamlar ortaya çıkar:
* Bugün de dışarıya çıkmayayıver.
* Onlar sizden hoşlanmıyorsa, siz de
onlara gitmeyiverin canım!
* O kadar bekledim, bana bir mektup
bile yazıvermedin.
* Adamın üzerine fazla gitmeyin, sonra
bir daha gelmeyiverir.
3. Yeterlik (Yeterlilik) Fiili:
"-ebilmek" fiiliyle yapılır. Fiile "gücü yetme, başarma" anlamı katar. İzin
isteme, izin verme, olasılık gibi anlamlar da katabilir.
* Arabayı tek başıma itebilirim.
(Gücü yetme)
* Gidebilir miyiz? (İzin
isteme) Gidebilirsiniz, (izin verme)
“Kapıyı biraz açabilir miyiz?”
(İzin isteme)
“Sizinle ben de gelebilirim.”
(İzin isteme)
* Bugün yağmur yağabilir.
(Olasılık)
Uyarı:
Bu birleşik eylemin olumsuzluğu
değişik biçimlerde yapılabilir:
gelebilirim: gelemem, gelmeyebilirim,
gelemeyebilirim.
görebilirsin: göremezsin,
görmeyebilirsin, göremeyebilirsin.
“Soruyu kimse çözemedi.”
“Çok aradım, ama bulamadım.”
cümlelerinde altı çizili sözcükler
yeterlik fiilinin olumsuz şekilleridir. Görüldüğü gibi yardımcı eylem yoktur.
Fiile “-ama-, -eme-” şeklinde bir ek getirilerek oluşturulmuştur.
Uyarı:
Bazen bir fiile yeterlik fiilinin hem
olumlu hem olumsuz şekilleri getirilebilir.
Bu kullanımlarda bazen isteğe bağlı,
bazen istek dışı olasılık anlamı görülebilir:
* Yarın, bir işim çıkarsa
gelemeyebilirim. (İstek dışı olasılık)
* Bu konuya değinmeyebilirim.
(İsteğe bağlı olasılık)
“Bu soruyu o da çözemeyebilir.”
(Olasılık)
4. Yaklaşma Fiili:
"-eyazmak" fiiliyle yapılır. Eylemin gerçekleşmediğini; ancak gerçekleşmeye
yaklaştığını ifade eder:
Örnekler:
* Adam korkudan bayılayazdı.
* Bardağı düşüreyazdım.
* İşe giderken yolda düşeyazdım.
Uyarı:
"-esi", "-eceği", "-miş", "-r, -mez"
eklerini alan eylemlerle "gel-mek", "ol-mak", "bulun-mak", "tut-mak" eylemleri
öbekleşerek (Bunlar ayrı yazılan birleşik eylemlerdir.) "başlama", "bitirme",
"isleklenme". "beklenmezlik" anlamı kazandırabilir:
* Oy, göresim geldi sevdiğim
seni. (isteklenme)
* Hayret, çocuğun ders çalışacağı
tuttu. (beklenmezlik)
* Buraya kadar gelmiş bulunduk,
içeriye girelim bari. (bitirme)
* Gider olduk bu yerlerden,
kalanlara selam olsun. (başlama)
* Dizlerim tutmaz oldu, biraz
dinlenelim. (başlama)
C. ANLAMCA KAYNAŞMIŞ (DEYİMLEŞMİŞ) BİRLEŞİK FİİLLER:
Genellikle ad soylu bir sözcükle bir
fiilin kalıplaşıp anlamca kaynaşmasıyla oluşur. Çoğu mecazlıdır. Bu
özellikleriyle deyim sayılırlar:
Örnekler:
* hasta düşmek, yorgun düşmek, çaptan
düşmek, gözden düşmek...
* hakkından gelmek, göz boyamak, yola
gelmek...
Örnekler:
Bazı durumlarda ikiden fazla
sözcüğün öbekleşmesi de görülür:
* süt dökmüş kediye dönmek
* etekleri zil çalmak Bunlar,
genellikle anlamla ilgili sorularda karşımıza çıkmaktadır.
Diğer Türkçe Notları, Testleri ve Videoları için Tıklayınız