CİNS İSİMLER, TÜR ADLARI, CİNS İSİMLERİN ÖZELLİKLERİ KONU ANLATIMI
Bu dersimizde CİNS İSİMLER, TÜR ADLARI, CİNS İSİMLERİN ÖZELLİKLERİ KONU ANLATIMI, CİNS İSİMLER KONU ANLATIMI, CİNS İSİMLERİN ÖZELLİKLERİ gibi konuları ele alacağız.
Aynı türden olan varlıkların tümünü
birden gösteren adlardır. Vücut parçaları ve organ adları, akrabalık dalları,
tüm hayvan ve bitki adları, tüm araç ve gereç adları tür adlarını oluşturur.
Örnek:
gövde, teyze, yılan, elma, kalem,
süpürge, baş, baba, kedi, kaşık, taş, yol, ağaç, ırmak, kitap, dergi, yaprak,
ev, çocuk, su, sıra, hayal, düşünce, sıla, özlem, taraf, ceza...
Cins İsimlerin / Tür Adlarının Özellikleri:
-Bir tür adı, genel anlamda kullanıldığında, o türü oluşturan varlıkların
tamamını anlatır.
Örnek:
Balık
suda yaşar. Tüm balıkları gösterir.
Kitap
en yakın arkadaştır. Tüm kitapları gösterir.
-Bir tür adı, bazen o türün yalnızca bir ya da birkaç bireyini göstermede
kullanılır.
Örnek:
Kuş
durmadan çırpınıyordu. Bir tek kuşu gösterir.
Kitap,
savaş yıllarını anlatıyor. Bir tek kitabı gösterir.
UYARI:
Tür adları özel ad olabilir. Cümledeki
kullanılışına bağlıdır, kullanıma göre özel isim olabilirler.
Örnek:
Kaya
ile kayalara tırmandık.
Tür adı olan her kelime, o türden tek varlığı anlattığı gibi; biçimce
çoğullanmadığı hâlde o türün tümünü ya da bir bölümünü de anlatabilir:
Örnek:
Düşünen, konuşan bir varlıktır,
insan. (bütün insanlar)
Susuzluktan kurumuş çiçek.
(herhangi bir çiçek)
UYARI:
Tür adları özel ad olabilir. Cümledeki kullanılışına bağlı.
Örnek:
Kayalara arkadaşım Kaya ile
birlikte tırmandık.
UYARI:
Dünya, güneş ve ay kelimeleri terim olarak (astronomi ve coğrafya terimi)
kullanılıyorsa özel isim; diğer anlamlarında (gerçek, mecaz, yan, eş, deyim vb.)
kullanılıyorsa cins ismi olur:
Örnek:
Dünya
Ay’la birlikte Güneş’in çevresinde döner. (Özel İsim)
Ay'ın
yakından çekilmiş fotoğrafları insanlığı pek şaşırtmıştı. (Özel İsim)
Yazın Güneş ışınları Dünya'ya
dik olarak gelir. (Özel İsim)
Türkiye'nin birçok yerinde insanlar
Güneş tutulmasını seyretti. (Özel İsim)
Sabahtan beri dünya kadar
(bilgi yelpazesi.net) yer dolaştık. (Cins İsim)
Şair sevgilisinin yüzünü aya
benzetir. (ayın kendisine değil, görünüşüne) (Cins İsim)
Başlıca Cins İsimleri Şunlardır:
1. Vücudun bölümleri ve organ isimleri:
baş, kol, el, ayak...
2. Akrabalık isimleri:
ana, baba, kardeş, dayı, hala,
teyze...
3. Araç, eşya isimleri:
kaşık, makas, bardak, iplik, iğne...
4. Hayvan ve bitki isimleri:
kedi, kartal, fındık, ceviz, kiraz...
5. Kavramlar:
düşünce, hedef, zekâ, temenni...
6. İş, meslek; meslek sahibi simleri:
öğretmenlik, öğretmen, avukat, işçi,
memur, profesyonel, futbolcu...
7. Giyecek isimleri:
ceket, ayakkabı, gömlek, eldiven...
8. Yiyecek isimleri
elma, yemek, ekmek, biber...
9. İçecek isimleri:
su, meşrubat, gazoz...
10. Sayı isimleri:
on, beş yüz, bir...
11. Renk isimleri:
sarı, kıpkırmızı, mor...
12. Nitelik isimleri:
büyük, kocaman, dairesel...
13. Zaman isimleri:
ay, saat, dakika, yıl...
14. Soru. Kelimeleri:
ne, kim, hangi...
Bazı cins isimlerin özel isim olarak kullanıldığı görülür:
tırmık: bir ziraat aleti.
Tırmık: bir kedinin özel adı
ozan: şair
Ozan: erkek ismi
hürriyet: bağımsızlık
Hürriyet: gazete adı
İSİM ÇEŞİTLERİ, AD ÇEŞİTLERİ, ÖZELLİKLERİ (ÖZET ANLATIM)
Canlı, cansız bütün varlıkları ve
kavramları karşılayan, onları ifade etmemizi sağlayan kelimelerdir.
Kavramları, varlıkları
tanıyabilmemiz, tanıtabilmemiz ve onları birbirlerinden
ayırabilmemiz için isimlere ihtiyacımız vardır.
A. NİTELİKLERİNE, OLUŞLARINA GÖRE İSİMLER
1. Somut İsimler
Altta resimdeki beş duyu organımızdan
herhangi bir tanesiyle (birden fazla da olabilir, önemli olan en az bir duyu
organı ile) algılayabildiğimiz, yani elle tutup gözle görebildiğimiz, koklayıp
tadabildiğimiz ve duyabildiğimiz varlıkları karşılayan isimler “somut”
isimlerdir.
Örnek:
sıcak, kuru dokunmayla,
ağaç, mavi, televizyon görmeyle;
ses, patırtı işitmeyle;
koku, parfüm koklamayla;
tatlı, ekşi tatmayla
algılanabilir.
Somut İsimlere Örnekler:
Duman, toprak, rüzgar, hava, göl,
ışık, ev, kalem, sarı, soğuk, yağmur, gürültü, karanlık, çiçek, acı, armut, taş,
sinir (organ) vs.
2. Soyut İsimler
Beş duyu organından biriyle
algılayamadığımız, var olduklarını hislerimizle ve düşünce yoluyla
bildiğimiz kavramları karşılayan isimlere “soyut”
isim denir.
Soyut kavramlar ancak hisler ve
duygularımızla algılanabilir.
Örnek:
Aşk, sevgi, özlem, kaygı, öfke,
adalet, mutluluk, insanlık, sinirli, bilgi, günah, kötülük, keder, sevinç,
rüya, acımak, umut, anlayış, saygı, cesaret vs. bu kelimelerin hiç biri duyu
organıyla tespit edilebilecek nesneler değildirler.
Soyutlaştırma / Somutlaştırma
Soyut ve somut isimlerde asıl dikkat
edilmesi gereken şey; bu sözcüklerin cümle içinde kazandıkları anlamlarıdır.
Tek başına somut anlamda olan
bir sözcük cümle içinde soyut anlamıyla kullanılabilir; ya da tam tersi
soyut olan bir sözcük cümle içinde somut anlamda kullanılabilir.
Yani somut olan varlığı
“soyutlaştırma” ya da soyut olan kavramı “somutlaştırma” yapılabilir.
Soyutlamaya Örnek:
Seni bütün gün soğukta
beklediğim için hasta oldum. (Somut isim)
(“Soğuk” sözcüğü tek başına somut
anlamlıdır. Soğuk olan havayı dokunma duyusuyla algılayabildiğimiz için bu
cümlede somut anlamıyla kullanışmıştır.)
Bu soğuklukla kimseyle yakınlık
kuramayacağını ona söylemiştim. (Soyutlaştırılmış isim)
(Bu cümlede soğuk olan hava, su ya da
her hangi bir nesnenin soğukluğu değil, insanın diğer insanlara yakınlık
kurmamasını ifade eden bir tavrıdır. Yani sözcük somutken soyut yapılmış
“soyutlaştırılmıştır”.
Yufka
kalbi ile yapılanlara daha fazla dayanamadı. (Bu cümlede yufka sözcüğü
olaylardan çok çabuk etkilenme anlamında kullanılmıştır. Yani yufka somutken
cümle içinde soyut anlam kazandırılmıştır.)
Gitarı çok daha kolay öğrenebilmenin
bir yolu olmalı. (Yol kelimesi somut anlamlı sözcükken bu cümlede
“yöntem” anlamında kullanıldığından soyutlaşmıştır)
Somutlamaya Örnek:
Sadece biraz mutluluk için çoğu
şeye razı olabilirdi. (Soyut isim)
(Mutluluk, duyu organlarımızla
algılayamadığım soyut bir kavramdır. Bu cümlede soyut anlamıyla kullanılmıştır.)
Valizine katladığı bir kaç parça
mutluluk ile düştü memleket yoluna. (Somutlaştırılmış isim) (Bu cümlede soyut
olan “mutluluk” kelimesi valize katlanıp konulmuş elbiseye benzetilerek
somutlaştırılmıştır.)
Ben güzele güzel demem güzel
benim olmayınca. (Somutlaştırma = İnsan kastedilerek somutlaştırma yapılmıştır)
Kanadı kırık bir aşk ile sevda
dağlarına tırmanabilir misin? (Somutlaştırma = Aşk, kuşa benzetilerek
somutlaştırma yapılmıştır.)
Gözünün önündeki film karesi
hayatı boyunca aklından çıkmayacaktır. (Somutlaştırma = Hayatın belirli bir anı
dönemi, üzerine kayıt yapılan bir nesneye benzetilerek somutlaştırma
yapılmıştır.)
Bunu yapmaya yürek ister, bu
her babayiğidin harcı değil. (Somutlaştırma = Somut olan yürek kelimesi, cümlede
soyut olan “cesaret” anlamında kullanıldığından somutlaştırma yapılmıştır.
Türkçemizde çok önemli bir yeri olan deyimlerimizin hemen hepsi bu somutlaştırma
yolu ile meydana getirilmiştir.
B. VERİLİŞLERİNE GÖRE İSİMLER
1. Özel İsimler
Tek
olan, diğer varlıklar içinde tam bir benzeri bulunmayan varlıklara
verilen isimler “özel” isimlerdir.
Aslında bir türün içinde olup
sonradan isim verilen ve verileni özelleştiren takılmış isimlerdir de
denilebilir.
Özel isimler genel olarak nelere
verilir aşağıda bunu inceleyelim:
a. İnsan isim ve soy
isimleri:
Büşra, Harun, İlknur, Ramazan, Yeter,
Özlem, Bahri, Mustafa, Nazım Hikmet, Yavuz Bülent Bakiler
b. Kurum, kuruluş, dernek,
üniversite isimleri:
Mimar Sinan Lisesi, Kıbrıs Türk Kültür
Derneği, Türk Tarih Kurumu, Kırıkkale Üniversitesi, Kırşehir Valiliği,
Yenimahalle İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü
c. Millet, ümmet, din,
mezhep isimleri:
Türk, Azeri, Almanlar, Çeçen, Ruslar
Müslüman, Hristiyan, Yahudi, Musevi…
İslamiyet, Hristiyanlık, Yahudilik,
Musevilik…
Hanefi, Şafii, Alevi…
d. Dil isimleri:
Türkçe, İngilizce, Fransızca, Özbekçe,
Tibetçe…
e. Kıta isimleri:
Afrika, Asya, Amerika, Antarktika,
Okyanusya, Avustralya, Avrupa
f. Ülke ve bölge isimleri:
Türkiye, Lübnan, Kuzey Kıbrıs Türk
Cumhuriyeti, Afganistan…
Güney Amerika, Doğu Trakya, Güney
Yemen, Batı Avrupa, İç Anadolu Bölgesi, Ege Bölgesi, Karadeniz Bölgesi…
g. İl, ilçe, mahalle,
bulvar, cadde, sokak isimleri:
Kırşehir, Tokat, Amasra, Boztepe,
Yenimahalle, Keçiören, Atatürk Bulvarı, İvedik Caddesi, Nigar Sokak…
h. Deniz, okyanus, göl,
akarsu, boğaz ve geçit isimleri:
Karadeniz, Akdeniz, Marmara Denizi,
Hint Okyanuss, Atlas Okyanusu, Tuz Gölü, Hazar Denizi, Abant Gölü, Kızılırmak,
Yeşilırmak, Çanakkale Boğazı, Zigana Geçidi, Süveyş Kanalı…
ı. Dağ, tepe, ova, yayla
isimleri:
Uludağ, Mescit Dağı, Erciyes dağı,
Everest Tepesi, Harran ovası, Konya Ovası…
i. Yıldız ve gezegen ve
adları:
Uranüs, Mars, Jüpiter, Venüs,
Büyükayı…
j. Kitap, gazete, dergi,
eser isimleri:
Milliyet (gazetesi), Sabah (gazetesi);
Nokta (dergisi), Aksiyon (dergisi); Türk Dili (dergisi); Çalıkuşu, Araba
Sevdası…
k. Hayvanlara ve varlıklara
takılan özel isimler:
Karabaş, Pamuk, Maviş, Tekir, Boncuk,
Oyuncağım Tomtom…
2. Cins İsimler
Aynı cinsten birçok varlığın ortak
olan ismine “cins” isim denir.
Bu isimlerin varlıkları tek nesne ile
sınırlı değildir.
Cins isimlerde kelime ile nesne
arasında herkes tarafından bilinen gerçek bir bağlantı vardır. Örneğin “göz”
denildiğinde (bilgi yelpazesi.net) bir organ ismi olduğu herkesçe bilinir.
“şehir” kelimesi dünyada olan bütün
şehirlerin cins ismiyken, memleketinizi ifade ederken söylediğiniz “Kırşehir,
İstanbul” vs kelimeleri özel isimdir.
Cins isimleri örnekleriyle sıralarsak:
a. Organ/uzuv isimleri:
bel, kol, beyin, kalp, göz…
b. Akrabalık isimleri:
anne, baba, kardeş, amca, babaanne,
enişte, dayı…
c. Araç/eşya/enstrüman
isimleri:
kanepe, kulaklık, çatal, tablo, gitar,
saz…
d. Hayvan/bitki/çiçek
isimleri:
köpek, şahin, aslan, fındık, vişne,
biber, papatya, karanfil…
e. Kavramlar:
hüzün, kaygı, akıl, ümit…
f.Meslek/meslek sahibi
isimleri:
öğretmenlik, öğretmen, mühendislik,
mühendis, memur, futbolcu, spiker…
g. Giyecek isimleri:
gömlek, palto, ceket, etek, şapka,
eldiven, smokin…
h. Yiyecek/İçecek isimleri
barbunya, mıhlama, menemen, ekmek,
lahmacun, meşrubat, su, gazoz …
ı. Sayı isimleri:
üç, iki yüz, altı, yedi bin…
i. Renk isimleri:
mavi, yeşil, turuncu, kırmızı…
j. Zaman isimleri:
salise, saniye, dakika, saat, gün, ay,
yıl, yüz yıl, asır…
k. Soru Kelimeleri:
neden, niçin, kim, nereden, hangi,
kaç, kaçıncı…
C. SAYILARINA GÖRE İSİMLER
1. Tekil İsimler
Sayısal anlamda tek olan, çoğul
takısı (-ler, -lar) almamış adlardır.
Örnekler:
gazete, balık, roman….
2. Çoğul İsimler
Sayısal anlamda birden fazla olan,
çoğul takısı (-ler, -lar) almış adlardır. Çoğul anlamı bu ekler ile
sağlanır.
Örnekler:
gazeteler, balıklar, romanlar…
Not:
Çoğul eki (-lar, -ler), adlara çoğul anlamı dışında anlamlar da katar:
Örnekler:
Eliflere
yarın gideceğiz. (aile)
Bu savaşı Osmanlılar kazandı. (soy)
Ülkemiz Almanlar ile işbirliği
yaptı. (millet)
Daha çok Neşet Ertaşlar, Hacı
Taşanlar yetiştirmeliyiz. (gibi olanlar)
Rusyalarda
az gezmedik. (abartma)
Ahmet Beyler henüz işe gelmedi
mi? (saygı)
Sabahları
kahvaltı yapmadan çıkmam. (genellikle)
3. Topluluk İsimleri
Biçimce tekil,
anlamca çoğul isimlerdir.
Yani “-ler, -lar” çoğul eki
almadığı halde anlam olarak birden fazla varlığı ifade eden isimler ”
topluluk” isimleridir.
Topluluk isimleri bir nevi parçaların
birleşmesinden oluşan “bütün”ü ifade eder.
Örnekler:
ordu, sürü, çete, alay, bölük, takım,
ekip, demet, düzine, ulus, meclis, cemaat….
Asker
= Tekil İsim Askerler = Çoğul İsim Ordu
= Topluluk İsmi
Ağaç
= Tekil İsim Ağaçlar = Çoğul İsim Orman=
Topluluk İsmi
Vekil
= Tekil İsim Vekiller = Çoğul İsim Meclis
= Topluluk İsmi
Futbolcu
= Tekil İsim Futbolcular = Çoğul İsim
Takım= Topluluk İsmi
Not:
Topluluk isimleri de çokluk eki alabilir. Aynı topluluktan birden fazla
olduğu ifade edilmiş olur.
Örnekler:
Ordular, ormanlar, takımlar…
Not:
Bazı isimler cümle içinde bazen tekil bazen de topluluk anlamıyla
kullanılabilir:
Örnekler:
Sınıfı
boyamak için herkes seferber olmuştu. (Tekil isim)
Bizim sınıf bu hafta bütün
öğretmenlerinden takdir topladı. (Topluluk ismi)
Diğer Türkçe Notları, Testleri ve Videoları için Tıklayınız