SORU CÜMLESİ, SORU CÜMLELERİNİN ÖZELLİKLERİ, ÇEŞİTLERİ GERÇEK SORU CÜMLESİ SÖZDE SORU CÜMLESİ KONU ANLATIMI
Bu dersimizde SORU CÜMLESİ, SORU CÜMLELERİNİN ÖZELLİKLERİ, ÇEŞİTLERİ GERÇEK SORU CÜMLESİ SÖZDE SORU CÜMLESİ KONU ANLATIMI, SORU CÜMLELERİNİN ÖZELLİKLERİ, SORU CÜMLESİ KONU ANLATIMI gibi konuları ele alacağız.
Bir işin yapılıp yapılmadığını sormak,
bir şeyin nedenini öğrenmek, durumla ilgili bilgi edinmek ya da kuşkuyu
gidermek... gibi amaçlarla kurulan cümlelere soru
cümlesi denir.
-Dilimizde soru anlamı soru sıfatıyla,
soru zamiriyle, soru zarfıyla veya soru edatıyla sağlanabilir.
-Sonunda kesinlikle soru işareti
vardır.
Örnekler:
*Dün beni arayan sen miydin? (soru
anlamı soru edatıyla sağlanmış.)
*Bize ne zaman geleceksin?(soru anlamı
soru zarfıyla sağlanmış)
*Bana ne aldın?(soru anlamı soru
zamiriyle sağlanmış)
*Hangi okulda çalışıyorsun? (soru
anlamı soru sıfatıyla sağlanmış)
Hangi dağda kurt öldü?
Kardeşin eve geldi mi?
Daha çok hangi kitapları okuyorsunuz?
Son sözünüz bu mu anneciğim?
Alt mı üst mü?
Hiç mi anlatacak bir şeyin yok?
Acaba yanlış mı aklımda kaldı?
Olanları sana kim anlattı?
Buraya nasıl geldin?
Tarlamı bana zorla mı sattıracaksınız?
Sular mı yandı, neden tunca benziyor
mermer?
Nasıl kitaplardan hoşlanırsın?
Kaç gün sonra geleceksin?
Eve giderken hangi otobüse bineceğiz?
Kaçıncı sınıfta okuyor?
Ne gün geleceğini söyledi mi?
Kaçar kişilik gruplar hâlinde
gideceğiz?
Kaçta kaç hisse istersin?
Ne gün geleceksin?
Ne iş yapıyordunuz?
Neden coşkun suların sesi gittikçe
dindi?
Bin bir başlı kartalı nasıl taşır
kanarya?
Bu sonbahar sabahının donuk ince
rengini nasıl anlatabilirim?
Daha ne kadar bekleyeceğiz?
Yanında ne getirdin?
Bunları sana kim anlattı?
Hangisi sizinle geldi?
Soruların kaçı cevaplandı?
Buraya (bilgi yelpazesi.net) nereden
geldiniz?
Nereden gelip nereye gidiyoruz?
Burada kimi bekliyorsun?
Bu masa neden yapılmış?
Kimin yanında bozuk para var?
Bu da neyin nesi?
Bizim neyimiz eksik?
Nereden buldun bunu?
Kim attı bu resimleri?
Çocuklarını alıp buraya gelsen de
neyle geçineceğiz biz ikimiz?
Uyarı:
Cümlenin öğelerini bulmaya yönelik tüm soru kelimeleriyle soru cümleleri
yapılabilir.
Örnekler:
Elimdekinin ne olduğunu kim
söyleyecek? Özne
Babası çocuğa ne getirmiş?
Nesne
Yarın kimi göreceksiniz? Nesne
Ankara’ya ne zaman yerleştiniz?
Zarf tüml.
Burayı nasıl buldunuz? Zarf
tüml.
Daha sonra nereye gidecekler?
Dolaylı tüml.
Uyarı:
Soru cümleleri gerçek ve sözde soru cümlesi olmak üzere iki
gurupta incelenebilir.
Gerçek soru
cümleleri mutlaka cevap gerektirirken sözde
soru cümleleri cevap gerektirmez.
Örnekler:
*Okula neden gelmedin? (Gerçek soru
cümlesi )
*Dersi anlıyor musunuz?(Gerçek soru
cümlesi)
*Beni soran kim? (Gerçek soru cümlesi)
*Hiç üzülmez olur muyum? (sözde soru
cümlesi)
*Onu ben mi dövmüşüm? (sözde soru
cümlesi)
*Şu kitabı bana verir misin? (sözde
soru cümlesi)
*Bu elbiseyi mi aldınız? (Gerçek soru
cümlesi)
*Hangi kitabı ne zaman okudunuz?
(Gerçek soru cümlesi)
*Ismarladığım kitapları alacak mısın?
(Gerçek soru cümlesi)
*Öğretmen gelmeyecek mi dediniz?
(Gerçek soru cümlesi)
*Buraya neden mi geldim? (Gerçek soru
cümlesi)
*Önüne baksan kör müsün? (Azarlama)
(sözde soru cümlesi)
*Bugün öğretmen gelir mi ki?
(Olasılık) (sözde soru cümlesi)
*Bu yüksek notu almak sana mı kaldı?
(Küçümseme) (sözde soru cümlesi)
*Nerde o günler? (Özlem) (sözde soru
cümlesi)
*O zavallı kime kötülük edecek ki?
(Onaylatma) (sözde soru cümlesi)
CÜMLE
ÇEŞİTLERİ GENEL ÖZETİ
KONU ÖZETİ
Cümleler;
yükleminin türüne ve yerine, anlamlarına, oluşturulma biçimlerine göre değişik
gruplara ayrılır. Bu grupları şöyle sıralayabiliriz:
1. Yüklemine Göre Cümleler
2. Öğe Dizilişine Göre Cümleler
3. Anlamına Göre Cümleler
4. Yapısına Göre Cümleler
Yüklemine Göre
Cümleler
Cümleler,
yüklemlerinin sözcük türüne göre ikiye ayrılır:
1. Eylem
Cümlesi
Yüklemi basit
ya da bileşik çekimli eylem olan cümlelerdir.
Uzun yıllar bu
işyerinde çalıştım.
Bu cümlenin
yüklemi “çalış-” eylemi olduğundan cümle, eylem cümlesidir.
Aşağıdaki
cümleler, yüklemleri çekimli bir eylem olduğundan eylem cümlesidir.
Öğretmenimizin sorduğu soruyu çözemedik.
Annem, her günkü gibi kapıda bekliyordu bizi.
Önerilerimizi bir türlü kabul etmemişti.
2. Ad Cümlesi
Yüklemi ad
soylu sözcük ya da sözcük öbeği olan cümlelerdir. Yüklemi eylem olmayan bütün
cümleler ad cümlesidir.
Sınavı
kazandığı için çok mutluymuş.
Bu cümlenin
yüklemi ad soylu “mutlu” sözcüğü olduğundan cümle, ad cümlesidir.
Aşağıdaki
cümleler, yüklemleri ad soylu sözcükler olduğundan ad cümlesidir.
Deniz düne göre oldukça sakindi bugün.
En çok sevdiği şey yürümektir.
Bizi günler öncesinden bu geziye çağıran kendisiydi.
Öğe Dizilişine
Göre Cümleler
Cümleler,
yüklemlerinin cümledeki yerine göre ikiye ayrılır:
1. Kurallı
(Düz) Cümle
Yüklemi
cümlenin sonunda bulunan cümlelerdir.
Çok uzaklardan
kuş sesleri duyuluyordu.
Bu cümlenin
yüklemi (duyuluyordu) en sonda bulunduğundan cümle, kurallı cümledir.
Aşağıdaki
cümleler, yüklemleri sonda bulunduğundan kurallı cümledir.
Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır.
Eğitim hayatımız boyunca hepimize yardım etti.
Bu konuyu sizinle daha önce görüşmemiş miydik?
Bugün hava her zamankinden daha sıcaktı.
Yine açıklardan dev gibi gemiler geçiyor.
Yurdumun bağına bahçesine bahar geldi.
2. Devrik
(Kuralsız) Cümle
Yüklemi
cümlenin sonunda bulunmayan cümlelerdir. Bu tür cümlelerde yüklem cümlenin
başında veya ortasında bulunabilir.
Hepimiz canla
başla çalışıyoruz burada.
Bu cümlenin
yüklemi (çalışıyoruz) en sonda bulunmadığından cümle, devrik cümledir.
Aşağıdaki
cümleler, yüklemleri sonda bulunmadığından devrik cümledir.
Papatyalar uyandırdı bizi nihayet kış uykusundan.
Doğanın canlandığı bir mevsimdir ilkbahar.
Nasıl ders çalıştığınızı bilmez miyim hiç?
Doğmuyor güneş
artık şöyle gönlümce.
Hâlâ bekliyorum seni anılar sahilinde.
Gelir misin mezarıma, elinde bir demet yasemenle?
Bir başkadır benim memleketim!
Eksiltili
Cümle
Yüklemi
yazılmayıp yüklemini okuyucunun, zihninde tamamlaması beklenen cümledir.
Eksiltili cümlelerin
(bilgi yelpazesi.net) sonuna üç nokta konur.
Önümüzde göz
alabildiğine bir kumsal…
Yüklemi
yazılmayan bu cümlenin sonuna “uzanıyor, duruyor, var” gibi sözleri yüklem
olarak getirebildiğimiz için bu cümle, eksiltili bir cümledir.
Yüklemi
yazılmadığı için eksiltili cümle durumunda bulunan aşağıdaki cümlelerin sonuna,
yüklem olabilecek sözcükler, koyu olarak yazılmıştır.
Denizin tam ortasında Adalar’a doğru nazlı nazlı yol alan vapurlar… (var)
Kız beşikte çeyiz sandıkta…. (olmalı)
Düğün el ile, harman yel ile… (olur)
Anlamına Göre
Cümleler
Cümleler,
taşıdıkları anlamlara göre temelde ikiye ayrılır:
1. Olumlu
Cümle
Cümlede yüklem
durumundaki eylemin gerçekleştiğini veya yüklem durumundaki varlık ya da
kavramın var olduğunu, bulunduğunu bildiren cümlelerdir.
Şiddetli
yağışlardan dolayı yol trafiğe kapandı.
Bu cümlede
“kapanmak” eyleminin gerçekleşmesi söz konusu olduğu için, cümle anlamca
olumludur.
Aşağıdaki
cümlelerde yüklemlerin gerçekleşmesi ya da varlığı söz konusu olduğu için
cümleler anlamca olumludur.
Masadaki vazo yere düşüp kırıldı.
Okula yine derslerine çalışmadan gitmişti.
Verilen işi yapamamaktan korkuyordu.
Dünkü derste sınıfta yedi sekiz kişi vardı.
Bu yılki kitap fuarı her zamankinden daha renkliydi.
2. Olumsuz
Cümle
Cümlede yüklem
durumundaki eylemin gerçekleşmediğini veya yüklem durumundaki varlık ya da
kavramın var olmadığını, bulunmadığını bildiren cümlelerdir.
Eylem
cümlesinde olumsuzluk -ma / -me (geniş zamanda – maz, -mez) ekiyle sağlanır.
Ad cümlesinde
olumsuzluk “değil / yok” sözcükleriyle ya da “-sız, -siz” ekiyle sağlanır.
Veli toplantısına kimse katılmadı.
Sokaklar bugün kalabalık değildi.
Bu cümlelerde
“katılmak” eyleminin gerçekleşmemesi, “kalabalık” kavramının söz konusu
olmamasından dolayı cümleler anlamca olumsuzdur.
Aşağıdaki
cümlelerde yüklemlerin gerçekleşmemesi ya da var olmamaları söz konusu olduğu
için cümleler anlamca olumsuzdur.
Soruların hepsini çözebilen yok.
Göz alabildiğine uzanan bu tarlalar verimsizdi.
Binanın bu dairesi hiç ışık almıyor.
a. Anlamca
Olumsuz Yapıca Olumlu Cümle
Bazı cümleler,
olumsuzluk ifade eden ek ya da sözcük almadığı halde olumsuz anlam taşıyabilir.
Böyle cümlelere yapıca olumlu, anlamca olumsuz cümle denir.
Senden ayrı
kalmaya dayanacak gücüm mü var? (gücüm yok)
Bu cümlede
yüklem (var), olumsuzluk ifade eden ek ya da sözcük almadığı için anlamca
olumludur. Ancak, soru biçiminde düzenlenmiş cümlede amaç soru sormak değil,
yüklemde söylenenin (var) tersini (yok) kastetmektir. Dolayısıyla bu cümle
yapıca olumlu, anlamca olumsuzdur.
Aşağıdaki
cümlelerde yüklemlerin, cümlenin gelişinden anlamca olumsuz olduğu
anlaşılmaktadır.
Ben hiç sonunu kestiremediğim işe girer miyim? (girmem)
Konuklarımız ne yemek yedi ne suyumuzu içti. (yemedi, içmedi)
Sanki bu olayın bütün sorumlusu benim. (ben değilim)
b. Anlamca
Olumlu Yapıca Olumsuz Cümle
Bazı cümleler,
olumsuzluk ifade eden ek ya da sözcük aldığı halde olumlu anlam taşıyabilir.
Böyle cümlelere yapıca olumsuz, anlamca olumlu cümle denir.
Sen yemek yaparsın da ben hiç beğenmez miyim? (beğenirim)
Neden böyle davrandığını anlamıyor değilim. (anlıyorum)
Bu cümlelerde
yüklemler (beğenmez miyim, anlamıyor değilim), olumsuzluk eki (-maz) ve
olumsuzluk bildiren sözcük (değil) aldığı için yapıca olumsuzdur. Ancak, bu
cümlelerde amaç, yüklemde söylenenin (beğenmez miyim, anlamıyor değilim) tersini
(beğenirim, anlıyorum) kastetmektir. Dolayısıyla bu cümleler yapıca olumsuz,
anlamca olumludur.
3. Soru
Cümlesi
İçinde soru
eki ya da soru sözcüklerinden biri bulunan ve soru anlamı taşıyan cümlelerdir.
Neden sen de bizimle yarınki geziye katılmıyorsun?
Sınavdaki soruların kaçını cevaplayabildin?
4. Şart
Cümlesi
Yargının
gerçekleşmesinin bir koşula bağlandığı cümlelerdir.
Bu evi temiz kullanmak şartıyla kiralayabilirsiniz.
Geç saatlere kadar çalışırsak işi
bitirebiliriz.
5. İstek
Cümlesi
İstek anlamı
taşıyan cümlelerdir.
Haftaya seninle yeni açılan müzeye gidelim.
Hepinize kolay gelsin.
6. Emir
Cümlesi
Emir anlamı
taşıyan cümlelerdir.
Hemen arabadaki kitapları buraya getir.
Derhal odanızı toplayın.
7. Ünlem
Cümlesi
İçinde ünlem
ya da ünlem değeri taşıyan sözcükler bulunan cümlelere ünlem cümlesi denir.
Birden kapıyı açınca onu görmeyeyim mi!
Aman sobayı açık unutmayın!
Yapısına Göre
Cümleler
Cümlelerde;
yargı (yüklem) sayısına ya da yan cümlecik olup olmamasına bakılır. Cümleler
yapısı yönüyle dörde ayrılır.
1.
Basit Cümle
2.
Bileşik Cümle
3.
Sıralı Cümle
4.
Bağlı Cümle
Yapısına göre
cümlelerin çeşitlerine geçmeden önce “yan cümlecik” kavramını görelim.
Yan Cümlecik: Cümlede,
kendi içinde cümle özelliği gösteren ve daha çok, eylemsiyle kurulan sözcüğe ya
da sözcük grubuna yan cümlecik; geri kalan bölüme ise temel cümlecik denir. Yan
cümlecik, genellikle temel cümleciğin bir öğesi olur.
Arkadaşım,
yarın bu okula yazılacağını söyledi.
Bu cümlede,
nesneyi bulmak için yükleme sorduğumuz “neyi” sorusuna cevap olan “yarın bu
okula yazılacağını” sözcük grubu, içinde eylemsi bulunduğu için yan cümleciktir.
Aşağıdaki
cümlelerde koyu olarak yazılan yan cümleciklerin oluşturduğu öğeler ayraç içinde
belirtilmiştir.
Onun bu sınavı kazanması hepimizi sevindirdi. (yan
cümlecik özne görevinde)
Rüzgâr, sararmış yaprakları sağa sola savuruyor. (yan cümlecik nesne
görevinde)
Konferans için gelenlere birer kitapçık verildi. (yan cümlecik dolaylı tümleç görevinde)
Görevliler, havalar soğuyunca kaloriferleri yaktı. (yan cümlecik zarf
tümleci görevinde)
1. Basit Cümle
Yan cümleciği
bulunmayan, yani bir yargıdan oluşan cümledir.
Ödevlerimi
sabah erkenden yaparım.
Bu cümle, yan
cümleciği olmadığı için, yapıca basit bir cümledir.
Aşağıdaki
eylem ve ad cümleleri de yan cümleciği olmadığı için, yapıca basit cümlelerdir.
Yolcuların çoğu, uçağa vaktinde bindi.
Hafta sonu babama işyerinde yardım edeceğim.
Uzun ve yorucu bir günün ardından hepimiz uyuyakalmıştık.
Dedemin, köyün hemen yakınında kocaman bir çiftliği vardı.
Okulun kitaplığı benim için eşsiz bir hazineydi.
Bugün hava her zamankinden serindi.
2. Bileşik
Cümle
Yargı bildiren
yüklemin dışında yan cümleciği de bulunan cümledir.
Senin yarın buraya geleceğini duyduk.
Yan cümlecik Temel cümle
Bu cümle,
yüklemi (temel cümle) dışında, bir eylemsi sayesinde (geleceğini) yan cümleciği
olduğu için, yapıca bileşik bir cümledir.
Yan cümlecik,
genellikle eylemsilerle kurulur ve cümlenin herhangi bir öğesi olur, demiştik.
Yan cümlecik farklı yollarla da kurulabilir ve buna göre, bileşik cümleler dörde
ayrılır.
·
a. Girişik Bileşik Cümle
·
b. Şartlı Bileşik Cümle
·
c. Ki’li Bileşik Cümle
(İlgi Cümlesi)
·
d. İç İçe Bileşik Cümle
a. Girişik
Bileşik Cümle
Yan cümleciği
eylemsi ile kurulan bileşik cümledir.
Okuduğum kitapların özetlerini bir deftere
yazardım. (yan cümlecik nesne görevinde)
Bu şehirde yola erken çıkanlar trafiğe
takılmaz. (yan cümlecik özne görevinde)
b. Şartlı
Bileşik Cümle
Van cümleciği
dilek-şart (-sa, -se) kipiyle kurulan bileşik cümledir. Dilek-şart kipinin
oluşturduğu bölüm yan cümleciktir.
Bu yoldan giderseniz havaalanına daha çabuk varırsınız.
Derslerine düzenli çalışırsan başarılı olursun.
c. Ki’li
Bileşik Cümle (İlgi Cümlesi)
Yan cümleciği
temel cümleciğe “ki” bağlacıyla bağlanan bileşik cümledir.
Anladım ki hep
çile çekermiş anneler.
Aslında
yabancı kökenli olan “ki” bağlacıyla kurduğumuz bu cümleyi, Türkçe cümle
yapısına uygun
(bilgi yelpazesi.net) söylemek istersek “Annelerin hep
çile çektiğini anladım.” biçiminde, yani yan cümleciğini eylemsiyle oluşturarak
söyleriz.
O kadar çok
şaşırmıştı ki hiçbir şey söyleyemedi. (O kadar çok şaşırdığı için hiçbir şey söyleyemedi.) Bu cümlede
“ki” bağlacından önce yazılan ve yan cümleciği oluşturan bölüm ayraç içinde,
eylemsi ile temel cümleciğe bağlanmıştır.
d. İç İçe
Bileşik Cümle
Yan cümleciği
başka bir cümle tarafından oluşturulan bileşik cümledir. Bu cümlelerde yan
cümlecik genellikle nesne görevindedir.
Öğretmenimiz, yine görüşeceğiz, dedi. Yan cümlecik (Nesne)
Kapıdaki tabelada, rahatsız etmeyin, yazıyor. Yan cümlecik (Nesne)
3. Sıralı
Cümle
Birden fazla
yargının (yüklemin) birbirine virgül (,) ya da noktalı virgül (;) ile
bağlanmasıyla oluşan cümledir.
Sonbahar geldi, köyde kış hazırlıkları başladı.
Birinci cümle İkinci cümle
Bu cümlede,
iki yüklem (geldi, başladı), yani iki ayrı cümle vardır. Birinci cümle (Sonbahar
geldi) ikinci cümleye (köyde kış hazırlıkları başladı) virgülle bağlanarak
sıralı cümle oluşturulmuştur.
Aşağıdaki
cümleler, birbirine virgül ya da noktalı virgülle bağlanmış sıralı cümlelerdir.
Güneşli havalar birkaç gün sürdü, insanlar parklara doluştu.
Otobüsümüz sabah hareket etti, akşama İzmir’e vardı.
Deniz dün çok dalgalıydı, vapur seferleri iptal edildi.
Yaşlı kadın, kahvaltı hazırladı, çocukları kaldırdı; evi topladı,
pazara gitti.
a. Bağımlı
Sıralı Cümle
Öğe ortaklığı
olan sıralı cümledir.
Çocuklar güverteye çıktılar,
martılara ekmek attılar.
Özne Yüklem Yüklem
Burada sıralı
cümleyi oluşturan ilk cümlenin yüklemine (çıktılar) ve ikinci cümlenin yüklemine
(attılar) sorduğumuz “kim” sorusunun cevabı olarak her iki cümlenin öznesinin
“çocuklar” sözcüğü olduğunu görüyoruz. Yani bu sıralı cümleyi oluşturan
cümlelerin öznesi ortaktır.
Aşağıdaki
cümlelerde ortak öğeler koyu yazılmış, öğelerin türü ayraç içinde verilmiştir.
Ben hep eşyalarımı dağıtırdım, annem de toplardı. (nesnesi ortak
sıralı cümle)
Müdür, başarılı öğrencileri sahneye çağırdı,
tek tek kutladı. (öznesi ve nesnesi ortak sıralı cümle)
O, arkadaşlarına çok güvenir,
rahatlıkla sırlarını söylerdi. (öznesi ve dolaylı tümleci ortak
sıralı cümle)
b. Bağımsız
Sıralı Cümle
Öğe ortaklığı
olmayan sıralı cümledir.
Bizim çocukluk yıllarımızda sokağımıza dondurmacı gelirdi, hepimiz
çevresinde toplanırdık.
Birinci
cümle İkinci
cümle
Bu cümlenin
yüklemlerine (gelirdi, toplanırdık) öğeleri bulmak için gerekli soruları
sorduğumuzda, cümlelerde öğe ortaklığı olmadığı görülmektedir. Öyleyse bu cümle,
öğe ortaklığı olmayan sıralı bir cümledir.
Aşağıdaki
cümleler, öğe ortaklığı olmayan sıralı cümlelerdir.
Babam beni çalıştırdı, sonunda zayıf derslerimi düzelttim.
Annem mutfaktaydı, biz salonda oturuyorduk.
Bu sene bahar erken geldi, ağaçlar çiçeklerini vakitsiz açtı.
Hava çok soğuktu, biz hiç üşümüyorduk.
4. Bağlı Cümle
Birden fazla
cümlenin birbirine bağlaçla bağlandığı cümledir. Sıralı cümledeki virgül ya da
noktalı virgül yerine, bağlaç getirilirse ortaya bağlı cümle çıkar.
Evin kapısı açıldı ve dışarı yaşlı bir adam çıktı.
Birinci cümle ikinci cümle
Bu cümlede,
iki yüklem (açıldı, çıktı), yani iki ayrı cümle vardır. Birinci cümlenin (Evin
kapısı açıldı) sonuna nokta konmamış, ikinci cümle (dışarı yaşlı bir adam çıktı)
küçük harfle başlamıştır. Bu iki cümle birbirine bağlaçla (ve) bağlanarak bağlı
cümle oluşturulmuştur.
Aşağıdaki
cümleler, birbirine bağlaçla bağlanan cümlelerden oluşan bağlı cümlelerdir.
Sabah erken kalktık; ama yine de derse yetişemedik.
Takımımız iyi mücadele etti; ancak yenilmekten kurtulamadı.
Bu koca kitabı bitirdik de sınava girdik.
Kardeşim bugün ne ders çalıştı ne kitap okudu.
Hem suçlu
olduğunu biliyorsun hem de özür dilemiyorsun.
Diğer Türkçe Notları, Testleri ve Videoları için Tıklayınız